Nowe prawa i obowiązki radnych w kadencji 2018-2022
Ponad 133 tysiące kandydatów ubiegało się w 2 477 gminach o mandaty radnych. Wybrani muszą jednak pamiętać, że na skutek zmiany ustawy o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim na radnych czeka w nowej kadencji sporo nowości. Nowo wybrani radni będą dłużej sprawować swój mandat. Kadencja trwa obecnie 5 lat.
Wzmocnieniu uległa też pozycja radnych względem wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty czy marszałka województwa.
Nowej radzie wójt (burmistrz i prezydent miasta) co roku, do 31 maja, będzie musiał przedstawić raport o stanie gminy, w którym podsumuje swą działalność w roku poprzednim, w szczególności realizację polityk, programów i strategii, uchwał rady gminy i budżetu obywatelskiego. Radni będą rozpatrywać ten raport w czasie tej samej sesji, na której podejmować będą uchwałę w sprawie udzielenia (lub nieudzielenia) absolutorium. W debacie nad raportem o stanie gminy radni będą mogli zabierać głos bez ograniczeń czasowych. Po debacie radni będą głosować nad udzieleniem wójtowi wotum zaufania. Niepodjęcie takiej uchwały będzie równoznaczne z podjęciem uchwały o nieudzieleniu wójtowi wotum zaufania. W przypadku nieudzielenia wójtowi wotum zaufania w dwóch kolejnych latach rada gminy może podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta. Analogiczne uprawienia zyskali radni powiatu w stosunku do zarządu powiatu i radni sejmiku wojewódzkiego w stosunku do zarządu województwa.
Za sprawą nowych przepisów przewodniczący rady gminy w związku z realizacją swoich obowiązków będzie mógł wydawać polecenia służbowe pracownikom urzędu gminy „wykonującym zadania organizacyjne, prawne oraz inne zadania związane z funkcjonowaniem rady gminy, komisji i radnych”. W tym przypadku będzie on wykonywać uprawnienia zwierzchnika służbowego w stosunku do tych pracowników (analogiczne uprawnienia zyskał przewodniczący rady powiatu i przewodniczący sejmiku wojewódzkiego).
W ustawie uregulowano także zasady składania przez radnych interpelacji i zapytań dotyczących gminy do wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Będą musiały być one składane na piśmie do przewodniczącego rady, który będzie je przekazywał wójtowi, a ten (lub osoba przez niego wyznaczona) będzie musiał udzielić odpowiedzi na piśmie nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania interpelacji lub zapytania. Zarówno treść interpelacji i zapytań, jak też udzielonych odpowiedzi podawana będzie w BIP-ie oraz na stronie internetowej gminy (analogiczne uprawnienia zyskali radni powiatu i sejmików wojewódzkich).
Zmieniona ustawa o samorządzie gminnym stwierdza ponadto, że w wykonywaniu swego mandatu radny ma prawo (jeżeli nie narusza to dóbr osobistych innych osób) do uzyskiwania informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te informacje i materiały oraz wglądu w działalność urzędu gminy, a także spółek z udziałem gminy, spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych, gminnych osób prawnych oraz zakładów, przedsiębiorstw i innych gminnych jednostek organizacyjnych (z zachowaniem jednak przepisów o tajemnicy prawnie chronionej).
Radni będą pod większą kontrolą wyborców: imienne wykazy ich głosowań mają być dostępne w Biuletynie Informacji Publicznej. Sam przebieg obrad ma być obowiązkowo nagrywany i publikowany. Zgodnie z nowymi przepisami głosowania jawne na sesjach rady mają odbywać się za pomocą urządzeń umożliwiających „sporządzenie i utrwalenie imiennego wykazu głosowań radnych”, a kiedy spełnienie tego wymogu z jakichś względów nie będzie możliwe, ma zostać zarządzone głosowanie imienne. Od nowej kadencji obrady rady gminy (tak samo rady powiatu i sejmiku wojewódzkiego) będą obowiązkowo transmitowane i nagrywane za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. Nagrania te będą następnie udostępniane m.in. w Biuletynie Informacji Publicznej i na stronie internetowej gminy.
Osoby „pozostające we wspólnym pożyciu” z radnymi gmin nie będą mogły być członkami władz zarządzających, kontrolnych czy rewizyjnych, ani też pełnomocnikami spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby.